Sosna zwyczajna jest rodzimym gatunkiem, występującym na naszym terenie praktycznie od czasu, gdy opuścił go lądolód skandynawski – mówi prof. Jan Marek Matuszkiewicz z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, fitosocjolog. A dowody na to, że jej udział w lasach już dawno był znaczny, a w chłodniejszych okresach nawet dominujący, znajdziemy w diagramach pyłkowych.

Profesor Matuszkiewicz jasno wskazuje przyczynę tego stanu rzeczy. – Sosna to gatunek stosunkowo odporny na niekorzystne oddziaływania klimatyczne i biotyczne, dobrze obsiewa się na duże odległości, z łatwością dojrzewa do wieku nawet kilkuset lat – tłumaczy. To wszystko sprawia, że również dzisiaj jej udział w polskich lasach jest znaczny i przekracza 60 proc.

Jednym z najważniejszych składników leśnego siedliska jest gleba. Od niej zależy, czy drzewa i inne rośliny mają pod dostatkiem minerałów i wody. Żeby w pełni zrozumieć fenomen sosny i borów sosnowych, należy przyjrzeć się właśnie glebie. A właściwie zajrzeć w jej głąb.

Na słabszych glebach z gorszymi stosunkami wodnymi, ogromna plastyczność i specyfika sosny zapewniają jej dużą przewagę nad pozostałymi gatunkami drzew. – Piaszczyste siedliska są u nas bardzo rozpowszechnione - mówi profesor Matuszkiewicz. I patrząc na udział siedlisk borowych, czyli dla sosny optymalnych, trudno się z tym nie zgodzić. Według danych z 2016 r., stanowią one ponad połowę powierzchni polskich lasów. Spotkać je można na terenie całego kraju – od wybrzeży Bałtyku aż po góry (z wyjątkiem najwyższych partii). Przy czym najwięcej siedlisk borowych jest w północnych, zachodnich i centralnych rejonach, a ich udział maleje w kierunku południowo-wschodnim. Oczywiście, im bardziej ubogie jest siedlisko, tym sosny w lesie więcej. Na tych bardziej żyznych współtworzy drzewostan z drzewami liściastymi, a w niektórych, w tym nawet w górach, stanowi niezwykle cenną domieszkę. - Tutaj jej udział jest wskazany, bo pozwala na wykształcenie się niektórych zespołów leśnych, których zanik byłby ograniczeniem różnorodności biocenotycznej i krajobrazowej – twierdzi profesor. Te słowa dotyczą głównie borów mieszanych, które są, po borach sosnowych, drugim co do udziału siedliskiem w polskich lasach i stanowią ok. 28,4 proc. powierzchni. Główną rolę w tego rodzaju drzewostanach, obok sosny, odgrywa dąb.

Tak duży udział wśród siedlisk leśnych siedlisk borowych nie jest jedynie wynikiem procesów naturalnych. Swoją rękę do tego przyłożył też człowiek. – Naturalne dla sosny siedliska nie były i nie są cenne dla rolnictwa, z tego powodu nie zostały trwale wylesione – mówi Marek Matuszkiewicz. Bo nasi przodkowie pod uprawy rolne potrzebowali gleb żyznych, czyli takich, które potencjalnie porastałyby gatunki liściaste. Nienadające się pod produkcję rolną tereny wraz z porastającymi je borami zostawiono w spokoju. Jak podkreśla profesor, to w efekcie tej działalności lasy w Polsce składają się w większości z drzewostanów uboższych. Zaraz też dodaje, że człowiek miał również wpływ na dominację sosny na siedliskach, na których w naturalnych warunkach stanowiłaby, obok drzew liściastych, jedynie domieszkę. – Wpłynął na to wypas zwierząt hodowlanych w lasach, czy też częste pożary lasów, bo sosna jest bezkonkurencyjna na pożarzyskach – wyjaśnia.

Nie bez znaczenia pozostaje również prowadzona w przeszłości gospodarka leśna. Drewno sosnowe od zawsze było cenione jako surowiec. Doprowadziło to do wprowadzania sosny nawet na siedliskach żyźniejszych, na których powinna być jedynie dodatkiem. Z punktu widzenia ekonomii był to strzał w dziesiątkę, bo drzewa rosły szybko, wykształcały drewno dobrej jakości, a zainwestowane środki szybko się zwracały. Jednak tego typu działania ograniczyły na wielu terenach różnorodność biologiczną i mogły spowodować degradację siedlisk. Dlatego, zdaniem profesora Matuszkiewicza, to właśnie działalność człowieka spowodowała, że w procentowym zestawieniu udział siedlisk z sosną ma tak dużą przewagę nad siedliskami żyźniejszymi i właściwymi dla gatunków liściastych.

Czy jednak lasy, w których sosna jest gatunkiem dominującym są, pod względem bogactwa przyrodniczego, prawdziwą pustynią? Niekoniecznie. Oczywiście, trudno oczekiwać, że w „przejrzystym” borze sosnowym pojawią się gatunki cieniolubne, charakterystyczne na przykład dla grądów, ale i bory mają się czym pochwalić. – Dominujący udział sosny w drzewostanie jest warunkiem pełnego wykształcenia się specyficznej fitocenozy boru sosnowego odpowiedniej dla siedlisk uboższych – tłumaczy Marek Matuszkiewicz i dodaje, że tylko w takich warunkach mają szansę utrzymać się niektóre gatunki roślin i zwierząt ważnych dla naturalnej różnorodności biologicznej.

Wśród polskich borów są nawet perełki, tak cenne w skali europejskiej przyrody, że wpisano je do sieci Natura 2000. Na liście objętych dyrektywą siedliskową znajdują się nadmorski bór bażynowy i kontynentalny bór chrobotkowy, a ich wartość przyrodnicza może być dla wielu ogromnym zaskoczeniem. Skarłowaciałe, cieniutkie i nieraz poskręcane sosenki nie wskazują na to, że wśród roślin runa znajdują się gatunki rzadkie w Europie i objęte ścisłą ochroną. W porastających nadbałtyckie wydmy borach bażynowych doskonale czują się między innymi: woskownica europejska, wrzosiec bagienny, storczyki listera jajowata i tajęża jednostronna czy zimoziół północny. Niżowe bory chrobotkowe to z kolei królestwo rzadkich chrobotków, m.in. leśnego, łagodnego, widlastego czy alpejskiego i gatunków tzw. naturowych, w tym sasanki otwartej.

Ich charakterystyczną cechą są niskie, chude i rzadko rosnące sosny. Ten rodzaj lasów występuje na skrajnie ubogich piaskach, najczęściej wydmowych. Woda jest tutaj dla roślin bardzo trudno dostępna. Dno gdzieniegdzie porastają krzewy, borówki i trawy. Można za to spotkać mnóstwo różnego rodzaju porostów, głównie chrobotków. W wielu miejscach bory sosnowe suche występują na gruntach porolnych.

Spotkamy w nich sosnę z domieszkami brzozy omszonej i brodawkowatej oraz, w niektórych rejonach, świerka. Porastają w miarę ubogie piaski z dość wysokim, ale zmiennym poziomem wód gruntowych. Pod okapem drzewostanu rośnie rozbudowana warstwa krzewów, złożona z jarzębiny, kruszyny oraz młode brzozy. Wśród roślin runa dominują trawy, głównie trzęślica modra, borówki: czernica, brusznica i bagienna a także wrzos. Dno pokryte jest bogatą warstwa mchów z płonnikiem, a, miejscami, torfowcem.

Tworzą go niskie, luźno rosnące sosny z domieszką brzozy omszonej i świerka, w granicach jego występowania. Są ostatnim etapem sukcesji torfowiska wysokiego. Niezbyt gęstą warstwę krzewów tworzą kruszyna oraz młode sosny i brzozy. Można tu spotkać bujne runo, złożone głównie z krzewinek: bagna zwyczajnego, borówki brusznicy, czernicy, żurawiny błotnej, wrzosu, a także bażyny czarnej czy wrzośca bagiennego. Dno pokrywają kępy mchów i torfowców.

Bór mieszany

Lasy złożone z sosny i dębu spotkamy praktycznie na terenie całego kraju. W centralnej i wschodniej Polsce będzie to najprawdopodobniej uboższy pod względem florystycznym las z przewagą sosny, a w północno-wschodnich rejonach - bogatszy las z przewagą dębów i ze świerkiem w drzewostanie. W tych borach rosną obok siebie gatunki charakterystyczne dla lasów szpilkowych, jak i liściastych.